نمونه گیری در روش کیفی

نمونه گیری در روش کیفی

روش های کیفی داده بنیادند نه فراوانی محور. به این معنا که در این روش ها اگر کسی ادعایی را مطرح می­کند برای اثبات درستی آن، به تعداد یا درصد افرادی که مخالف یا موافق آن مدعا هستند اشاره نمی­کند بلکه تلاش می­کند به جای آن انسجام پاره های مختلف مدعیات خود را به مخاطب نشان دهد. لذا در این روش اساسا جامعه آماری، روش نمونه گیری و حجم نمونه به آن شکل که در روش تحقیق کمی مطرح است موضوعیت ندارد. ولی این سوال همچنان مطرح می­شود بالاخره در روش کیفی برای گردآوری داده ها به افرادی مراجعه می­شود، این افراد چگونه انتخاب می­شوند و چند نفر باید باشند. من در این یادداشت در قالب چند سوال به این موضوع می پردازم:

آیا نمونه گیری در روش کیفی به صورت تدریجی است؟

بله. در این روش افراد به شیوه تدریجی انتخاب می­شوند. بدین معنا که دستورالعمل از پیش تعیین شده ای برای انتخاب تعداد یا نوع خاصی از افراد در ابتدای تحقیق وجود ندارد. بلکه به مرور که عملیات گردآوری داده ها و تفسیر اطلاعات تان به پیش می رود مشخص می­شود سراغ چه کسانی باید بروید و چند نفر از آنها لازم است انتخاب بشوند. لذا بسیار اهمیت دارد که بدانید هر فرد جدیدی که به در روش کیفی به جمع نمونه تحقیق اضافه می شود پس از تجزیه و تحلیل کامل مصاحبه هایی صورت می گیرد که با اعضای قبلی انجام شده است. یعنی بر خلاف تصور رایج این کار درست نیست که شما اول بروید مثلا 20 مصاحبه کیفی انجام بدهید و بعد شروع کنید به تجزیه و تحلیل آنها!

روش انتخاب افراد در روش کیفی چگونه است؟

روش اصلی انتخاب نمونه در روش کیفی به صورت هدفمند یا تعمّدی است. به این معنا که شما ویژگیهای اصلی فردی را که باید با آن مصاحبه شود از قبل معین می­کنید و آنگاه وارد میدان می­شوید به دنبال کسی که تمامی آن مشخصات را داشته باشد یا خیلی به آن نزدیک باشد می­گردید و البته نگران آن هم نیستید که در انتخاب فرد مورد نظر اشتباه کنید زیرا شما همواره فرصت اصلاح روش انتخاب خود را دارید. گاهی اوقات در این روش برای انتخاب نفرات بعدی از روش گلوله برفی هم استفاده می­شود بدین معنا که از نفر قبلی درخواست می­کنید شخصی را بر اساس ویژگیهای تعیین شده توسط شما معرفی کند. ضمنا مواردی نیز هست که محقق بدون هیچ طرح و نقشه قبلی وارد میدان می­شود به این امید که کسی در تور گردآوری اطلاعات او بیافتد.  با اینحال ممکن است محقق سوال کند از کجا بفهمیم که افراد مورد بررسی در روش کیفی چه ویژگی باید داشته باشند؟ به بیانی دیگر نقشه ای که برای انتخاب تعمّدی یا هدفمند افراد تهیه می­شود بر چه مبنایی استوار است؟ برای پاسخ به این سوال نمونه گیری نظری را توضیح می دهم.

نمونه گیری نظری چگونه انجام می شود؟

از آنجا که مبنای اصلی نقشه نمونه گیری در روش کیفی نظریه یا داستان یا تفسیری است که قدم به قدم در حال شکلگیری است، به این شکل از نمونه گیری در روش کیفی، نمونه گیری نظری گفته می­شود. به عنوان مثال تصور کنید که دو محقق به صورت مجزا در حال انجام تحقیقی در باره ازدواج سفید هستند. نفر اول نقطه شروع نمونه گیری خود را یک کارشناس مشاوره باسابقه قرار می­دهد و استدلال او هم این است که او یک مطلع کلیدی است که حتما تا به حال بارها طرف مشورت افرادی قرار گرفته است که ازدواج سفید کرده اند. این محقق اگر کارشناس مورد نظر اطلاعات کافی در باره این شکل از ازدواج نداشت، نگران نمی­شود بلکه به دنبال کارشناس جدیدی خواهد گشت. اما نفر دوم نقطه شروع کار خود را بر مبنای پرس و جوهای وسیع از دوستان و آشنایان، زوجی قرار می دهد که لااقل یک سال از ازدواج سفید آنها گذشته باشد چون اعتقاد دارد مشکلات اصلی این شکل از ازدواج پس از گذشت زمانی حدودا یکساله معلوم می­شود. با اینحال نگران نیست که در این ویژگی دچار خطا بشود، چون به محض آنکه در مصاحبه اول متوجه بشود که افرادی که در شرف این نوع ازدواج هستند اطلاعات ارزشمندی را دارند، نقشه انتخاب خود را برای نفر دوم تغییر می­دهد. حال اگر یکی از این دو محقق در ادامه گردآوری اطلاعات مثلا پس از پنجمین مصاحبه به این نتیجه برسدد که یکی از زمینه­های شکل گیری این نوع ازدواج سن و تحصیلات افراد است در گام سوم دنبال زوجی خواهد گشت که مثلا سن و سواد آنها بالا باشد تا با آنها اقدام به گفتگو کنند و اگر محقق دیگر گمان کند، دوری از خویشان و بستگان، این شکل از ازدواج را تسهیل می­کند، به جستجوی هدفمند زوجی خواهد رفت که  اصالتا از شهر و دیار دیگری هستند.

اگر دقت کنید می بینید حدس و گمانهای بعد از هر مصاحبه مشخصات نفر بعدی را تا حد زیادی معین می­کند. از آنجا که اجزای اصلی نظریه یا داستان یا تفسیری که محقق در پایان تحقیق ارائه می­دهد همین حد و گمانهایی است که مبنای نمونه گیری قرار می­گیرد به این شکل از نمونه گیری اصطلاحا نمونه گیری نظری گفته می شود. در اینجا ممکن است این سوال مطرح شود که عملیات جستجو و انتخاب افراد متعدد تا کی باید ادامه پیدا کند و روند انتخاب نمونه چه هنگامی باید متوقف شود؟

حجم نمونه در تحقیق کیفی چقدر باید باشد؟

در پاسخ به این سوال باید گفت هر وقت در ادامه تحقیق و نمونه گیری به این نتیجه رسیدید که هیچ پاسخ جدیدی دریافت نمی کنید و افراد جدیدی همان پاسخی را می­دهند که افراد قبلی داده اند، اصطلاحا به اشباع نظری رسیده اید به این معنا که چنانچه در فرآیند نمونه گیری و گردآوری اطلاعات به مفهوم، یا مقوله یا حدس و گمان جدیدی از روابط بین مقولات نرسیدید، عملیات نمونه گیری و گردآوری اطلاعات را متوقف کنید. اما هنوز ممکن است محقق نگران باشد که از کجا مطمئن شوم واقعا نیازی به مصاحبه ها و مشاهدات و اطلاعات جدید نیست، در پاسخ به او توصیه می­شود از استقراء تحلیلی استفاده کند.

استقراء تحلیلی در نمونه گیری کیفی چه کاربردی دارد؟

محقق برای محکم کاری در حدس و گمان های عالمانه ی بعد از هر مصاحبه، تلاش می­کند نمونه­هایی را جستجو کند که ناقض آن حدس و گمان ها باشند. به عنوان مثال اگر طی مصاحبه با تعدادی از افراد که ازدواج سفید داشته اند، به این نتیجه برسد که مقوله محوری در این نوع ازدواج تعهدگریزی است، تلاش می­کند که ببیند آیا در نمونه­های بعدی زوج هایی پیدا خواهند شد که اتفاقا تمایل شدیدی به تعهد به همدیگر داشته باشند یا خیر. به بیانی دیگر در استقرا تحلیلی، محقق به بررسی انتقادی نظریه در حال شکل گیری خود می پردازد.