چگونه از اشباع نظری کاذب جلوگیری کنیم؟

تحقیق اعم از کمّی یا کیفی شبیه یک زنجیر است، قوت این زنجیر، به اندازه ضعیف ترین حلقه آن است. من فکر می کنم یکی از خطاهای بزرگ در روش کیفی ممکن است زمانی رخ دهد که محقق ادعا می کند من به اشباع نظری رسیده ام. معنای چنین ادعایی آن است که دیگر امکان ندارد مفهوم، مقوله یا رابطه جدیدی در بین مقولات یافت بشود و هر آنچه که در این سه زمینه به آن دست پیدا میکنم تکرار مکررات است. محقق با این ادعا فرمان تحقیق بس را صادر میکند.

🌺سوالی که در اینجا پیش می¬آید آن است که از کجا معلوم ادعای محقق مبنی بر اشباع نظری صحت داشته باشد و این مدعا چقدر قابل اطمینان است؟

🍀علاوه بر تکنیک استقرای تحلیلی که در یادداشت قبلی آن را توضیح دادم، یکی از راههای پیشگیری از اشباع نظری زودرس یا کاذب، افزایش حساسیت نظری است. حساسیت نظری به معنای توانایی یافتن سرنخ ها و جزییات ریز در داده هاست تا استنباط معنا، مقوله پردازی و برقراری رابطه بین مقولات ساده تر شود. یکی از روشهای تقویت حساسیت نظری، آشنایی عمیق با ادبیات تجربی و نظری موضوعی است که در باره آن تحقیق میکنیم.

🍀 روش دوم نمونه گیری تدریجی است به این معنا که محقق نباید ابتدا تمامی مصاحبه ها را انجام بدهد و بعد شروع به کذگذاری آنها کند، بلکه این فرآیند باید به صورت تدریجی انجام شود. یعنی پس از هر مصاحبه تمامی عملیات تجزیه و تحلیل (کدگذاری باز، محوری و گزینشی) انجام شود و سپس در باره نفر بعدی و نوع سوالاتی که باید از او پرسیده شود تامل کافی صورت گیرد.

🍀روش سوم تنوع بخشی به افرادی است که با آنها مصاحبه انجام می¬شود. زیرا احتمال بسیار زیادی وجود دارد که افرادی که به مدت طولانی هم رشته، یا همکار یا هم محل هستند به زبانی مشابه سخن بگویند و محقق را به احساس کاذب اشباع نظری (تکرار در مفاهیم و مقولات یا روابط) برسانند. تنوع بخشی به افراد مورد بررسی از حیث سن و سال، جنسیت، تاهل، اشتغال، نوع شغل، رشته تحصیلی، تقیدات دینی که از متغیرهای نخ نما شده تحقیقات کمّی هستند روش دیگری است که میتواند موجب عرضه دیدگاههای متفاوت در مصاحبه ها شده و بازه ی متنوعی از مفاهیم و مقولات را در اختیار محقق بگذارند.

🍀روش چهارم ارائه نتایج هر یک از مصاحبه ها در جمع متنوعی از افراد نظیر اساتید، محققین و مطلعین کلیدی میدان است البته با کمترین دخالت و مقاومت محقق. او باید اجازه بدهد افراد هر آنچه را که دوست دارند در باره موضوع و یافته های تحقیق به او بگویند.